TACRIIF: Waa maxay soon?
Soonku luuqad ahaan waa in wax laga reebtoonaado oo aan la
sameyn. Sharciga Islaamkana soonku waa in laga af haysto cunto iyo cabbid iyo in
laga reebtoonaado galmo (afooyinka oo xiriir galmo lala sameeyo) laga
bilaabo waaberiga (fajarka salaada subax) ilaa ay qoraxdu ka dhacdo ayadoo lala
imaanayo niyad (niyo) qalbiga laga neyesanayo in la fulinayo awaamiirta Alle oo
ah in Soonku waajib yahay.
Soonku waa nafta oo laga xabiso cunto iyo cabbid iyo waxyaalaha
ay hawooto (shahawaat), iyo iyadoo laga gooyo wixii ay u caado yeelatay, oo la
hagaajiyo awoodeeda shahwada si loogu diyaariyo iney dalabto liibaan waarta iyo
ladnaan weyn, iyo barwaaqo ma guuraan ah, iyo iney aqbasho waxa naftu ku
daahiroobeyso oo lugu janno tago. Ujeedadu waa in ay gaajadu jebiso nafta hanqal
taageeda iyo qooqeeda. Qofka sooman wuxuu xusuusanayaa xaaladda ay ku
suganyihiin dadka gaajeysan ee masaakiinta ah.
Soonku waa tiir ka mid ah tiirarka Islaamku ku taaganyahay
[eeg Tiirarka Islaamka lifaaq # 1], qofkii diida in Soonku waajib
yahay waa uu ku gaaloobayaa. Qofkii rumeysan in Soonku waajib yahay laakiin aan
soomin wuxuu ku caasiyay Allihii abuurtay S.W. Soonka waxaa la waajibiyay
sanadkii 2aad ee Hijrada.
WAAJIBNIMADA SOONKA
Ilaahay S.W. wuxuu kitaabkiisa Kariimka ku yiri aayad
micnaheedu ay sidaan tahay: "Kuwa rumeeyayow! Soon baa la idinku
waajibiyay, sidii loogu waajibiyay kuwii idinka horreeyayba, si aad u noqotaan
al-Muttaqiin (suubanayaasha)." Al Baqarah aayadda 183
Ilaahay S.W. wuxuu addoomadiisa ugu yeeray magac la isugu
yeero kan ugu wanaagsan oo ah KUWA RUMEEYAYOW! (Eeg Tiirarka Iimaanka
Lifaaq # 2), waxaa la idinku waajibiyay in aad soontaan (bisha Ramadaan).
Ilaahay waxaa kale oo uu noo cadeeyay in SOON-KU aanu ahayn mid innaga nagu cusb
balse ummadihii naga horeeyay ay soomi jireen. Garan meyno qaabka ay u soomi
jireen, (waxa ay ka soomi jiriin, maalmaha ay soomi jireen, tirada inta maalmood
oo ay soomi jireen iwm.). Caqiidadu waxaa weeye in aan ogaano soonku in aanu
ahayan mid ummadda Nabi Muxamad (S.C.W.) ku cusub.
TIIRARKA SOONKA
Soonku wuxuu ku ansaxaa labo arrimood oo lugu tilmaamo in ay
yihiin tiirarka soonka. Waxayna kala yihiin:
(1) NIYADDA: Qofka soomaya waa in uu niyeystaa soonka
waajibka ah habeenimada (inta ka horeysa waaberiga (fajarka salaadda subax)).
Qofku haddii uusan neyeysan soon uma jiro. Sida Nabigu S.C.W. ku sheegay xadiis
saxiix ah oo ah:
Xafsa, Hooyadii Mu’miniinta A.K.R waxay tiri: Nabigu S.C.W.
wuxuu yiri: "Qofka aan soonka (faralka ah) niyeysan intaan waagu baryin
lagama aqbalo soon".W.W. Alkhamsa ~ Shantii
Niyaddu waxay kala soocdaa cibaadada iyo caadada. Arrin kasta
oo cibaado ahna waa in ay niyaddu ka horeysaa. Niyaddu waa arrin qalbiga kasoo
go’da oo aan u baahneyn in afka lagaga dhawaaqo. Niyadda in afka lagaga
dhawaaqaana waa bidco aan sharci ahayn. Niyeysiga soonka waxaa lugu gaar
yeelay soonka faralka ah oo kaliya. Soonka sunnada ah uma baahna in habeenkii na
neyesto. Waxaana daliil u ah:
Caa’isha A.K.R. waxay tiri: Nabiga S.C.W. baa ii yimid maalin
oo i weydiiyay: "Wax ma haysaa (la cuno)? Waxaannu niri: Maya. Wuxuu
yiri: Marka waan soomanahay, "Dabeeto wuxuu noo yimid maalin kale
markaasaan ku niri: Waxaa naloo keenay hadiyad ahaan timir bur cad leh. Wuxuu
yiri: Bal i tus, waayo waxaan ku billowday maalinta soomanaan." markaasuu
cunay. W.W. Muslim. Nabiguna S.C.W. wuxuu arrintaas ku sameeyey soon sunne ah ee
kuma sameyn soon faral ah.
(2) In laga afhaysto oo laga joogo (reebtoonaado) dhamaan
waxyaalaha soonka burriya [Eeg Waxyaalaha Soonka Burriya].
Abuu Hureyra A.K.R. wuxuu yiri: Nebiga S.C.W. wuxuu yiri:
"Qofkii aan ka harin been iyo dhaqanka la xiriira iyo wixii ceebaal ah,
Allaah waxba kuma falayo oo dan kama leh inuu iska daayo cuntadiisa iyo
cabbiddiisa (yacni dan kama leh soonkiisa)" W.W. Al-Bukhaari iyo Abuu
Daa’uud. Werintaanna waa tii Abuu Daa’uud.
YAA LUGU LEEYAHAY SOOMIDDA BISHA RAMADAAN
Soomidda Bisha Ramadaan waxaa lugu leeyahay, oo ay waajib ku
tahay in uu soomo ama ay soonto qof kasta oo ay ku kulmaan saddexda shardi oo
kala ah:
(1) QOF MUSLIM AH: Qofka soomaya waa in uu ahaadaa ruux
muslim ah. Qof gaal ah haddii uu soomo lagama aqbalayo waayoo xayndaabkii
Islaamka kuma jiro.
(2) QOF QAANGAAR AH: Qofka soomaya waa in uu ahaadaa qoq
baaluqay (hanaqaaday). Waxaa aan soon laga rabin caruurta, waxaase sunnada ku
sugan in caruurta inta ay yaryaryihiin la barro soonka haddii ay awoodi
karaan.
(3) IN UU CAQLI TAAM AH LEEYAHAY: Qofka soomaya waa in
uu miyir qabaa. Qofka waalan soon kama ansaxayo. Waxaa la doonayaa in uu soomo
ruux miyirkisu taam yahay.
DADKA LOO RUQSEEYSEY IN AY AFURAAN BISHA RAMADAAN
(1) QOFKA SAFAR KU JIRA: Ilaahey S.W. wuxuu
u ruqsiiyay dadka safarka ku jira in ay afuraan oo ay dib kasoo qaleeyaan
maalmihii ay afurnaayeen. Culimadu waxay safarka lugu afuri karo ku qiyaaseen in
uu dhanyahay 80 km ama 90 km. Laakiin waqtigaan casriga ah iyo
waqtigii hore waxaa u dhexeeya farqi, maxaa yeelay iminka waxaa lugu safraa
gaadiid dheereeya sida diyaaradaha iwm. Hadaba su’aasho waa sidee loo
qiyaasayaa safarka lugu afuri karo? Habka ugu wanaagsan waxaa weeye: Qofku
mar haddii uu musaafir yahay oo la dhihi karo safar buu ku jiraa. Kaas ayaa
safar lugu qiyaasi karaa. Isla markaasna waxaa la eegayaa dhibaatada qofka kasoo
gaareysa safarka. – Qofka haddii ayan wax dhibaato ah kasoo gaareyn safarkiisa
wuxuu khiyaar u leeyahay in uu afuro ama uu soomo (waayoo rukhsadii Ilaahey
siiyay ayuu haystaa, Ilaaheyna wuxuu jecelyahay in rukhsadiisa la qaato).
Haddii ay dhibaato kasoo gaareyso safarkiisa waa mamnuuc in uu soomo.
(2) QOFAKA XANUUNSAN: Qofka xanuunsan oo soonka ku
dhibtoonaya waxaa loo rukhseeyay in uu afuro oo dib kasoo qaleeyo maalmihii uu
afuray.
(3) QOFKA KU DHIBTOON SOOMIDDA: kuwa soomi kara laakiin
ay dhib ku tahay sida qofka da’da ah iyo qofka qaba cuddur aan dawadiisa la
aqoon oo soomidduna dhib ku tahay, ama dhakhtar lugu kalsoon yahay oo Muslim ah
uu u sheegay in uusan soomi karin, waxaa u banaan in ay afuraan oo dib kasoo
qaleeyaan.
Allaah S.W. wuxuu yir: "Haddii uu midkiin xanuunsanyahay
amar safar yahay isla tiradii ay afureen waa in gudaan (qaleeyaan) maalmo kale.
Xaggana kuwa ku soomi karaa dhibka (sida qof da’ ah, iwm) waxaa la siiyay
(ikhtiyaar iney soomaan ama) quudiyaan qof sabool ah (bedelka maalin kasta oo ay
ufuraan....... " Al Baqara aayadda 184
Nabigu S.C.W. wuxuu yiri: "saddex qalinka waa laga qaaday
(oo dembi looma qorayo) (1) Qofka waalan inta uu ka miyirsado, (2) Qofka hurta
jeer uu hurdada kasoo koco, iyo (3) cunuga jeer uu baaluqo". Kuwaani
mukalafiin maaha, dembina looma qorayo.
FADLIGA SOONKA
Qaybtaan waxaan jecelahay in aan ku soo qaato maqaanka Islaamku
ku tilmaamay soonka iyo ajarka iyi fadliga uu helayo qofka Ilaahey dartiis u
sooma, taasoo laga yaabo dadka qaar in ay ku kala duwanyihiin oo ajarka ay
helayaan uu kala badan yahay sababtuna ay tahay u dhawaanshaha ama ka
fogaanshaha Sunnada Nabiga S.C.W. Sidii uu Nabiguba S.C.W. sidii uu ku tilmaamay
asagoo yiri: "Badanaa qof sooma oo aan soonkiisa ka heleyn wax aan ahayn
gaajo iyo oon". Soomiddu waa cibaadeysi heer sare ah oo nafta ijtihaad iyo
is-ilaalin ku nuuriya. Soomiddu waa sifeyn iyo hagaajin nafta looga dan leeyahay
in la dareen siiyo laciif nimadeeda iyo in laga gooyo dhugashada iyo daba galka
ceebaha dadka kale iyo waxa ka dhalanaya oo dhan, sida xanta,
cayda, beenta, iska horkeenka muslimiinta, muran,
dagaal iwm. Soonku nafta ayuu daahiriyaa oo ka dhigaa
naf Alle ka cabsata oo towbad keen badan, wuxuuna nuuriyaa iimaanka qofka.
Fadliga iyo ajarka Soonka waxaa ka mid ah:
(1) SOONKU WAA GAASHAAN: Soonku waa gaashaan (la isaga
gudbo xumaan falidda, shahwada iyo naarta). Nabugu S.C.W. waxaa uu faray qofka
aad ugu baahan in uu guursado misna aan awoodin guur (daruufta oo aan u
saamaxayn markaas in uu guursado, dhinaca dhaqaale & dhinaca awooddiisa
jirkaba), in uu soomo si ay shahwada rabitaanka guurku uga jabto. Maxaa yeelay
soonku wuxuu ka reebaa nafta waxyaabaha ay jeceshay oo ay shahwadu ka mid
tahay.
Cabdullaahi ibn Mascuud A.K.R. wuxuu yiri: Rasuulkii Alle
S.C.W. wuxuu nagu yiri: "Dhalinyarooy! Kiinnii heli karaa raas (reer) waa
inuu guursado, waa yo (guurku) wuxuu xakameeyaa indhataagga, zinada gaashaan buu
uga yahay, kii aan guursan karinna ha soomo da’ fur (tunniin) buu leeyahaye
(jebin buu u yahay rabintaanka galmada)." Laysku raac ~ Muttafaqun
Caleyhi).
Sidoo kale Nabigu S.C.W. wuxuu caddeeyey in naarta lugu galo
waxyaabaha ay naftu jeceshahay, iyo in Jannada lugu galo waxyaabaha ay naftu
naceyso.
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
"Naarta waxaa laga helaa oo ay ku gabban tahay waxyaalaha ay naftu jeceshahay
ee macmacaanka adduunka ah gadaashooda, Janadana waxaa lugu xayndaabay camal
adag oo ay naftu necebtahay". Bukhaari iyo Muslim.
(2) QOFKA SOOMAN WUXUU LEEYAHAY LABA (2) FARXADOOD:
Qofka soommani wuxuu la kulmaa laba farxadood sida ku cad xadiiska Nabiga
S.C.W.
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
".......Qofka soommani wuxuu la kulmaa laba farxadood, tan hore waa faraxaa
markii uu afurayo, tan labaadna waa uu ku farxi doonaa ajarka soonkiisa, markii
uu la kulmo Rabbigiisa (Allaah)." Bukhaari iyo Muslim
(3) NEEFTA QOFKA SOOMAN OO MISKIGA KA UDGOON: Qofka
sooman neefta afkiisa ka soo baxaysa waxay ka udgoon tahay miskiga sida ku cad
xadiiskan:
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
".......Neefta afkiisana (qofka sooman) ka udgoon Aragtida Alle udgoonka
miskiga" Muslim
(4) IRIDKA (ALBAAB) AR-RRAYAAN OO JANADA KU YAALA: Waxaa
jira Jannada gudaheeda irid la yiraahdo Ar-Rayaan oo dadka sooma oo kaliya ay
geli doonaan Maalinta Qiyaame. Qofka ugu dambeeya oo ka mid ah dadkii soomi
jiray marki uu galo waala xirayaa iridka Ar-Rayaan. Qof kasta oo kamid ah dadka
galay wuxuu cabbayaa sharaab. Sharaabkaas qofkii cabbana weligiis ma oomayo.
Sahal bin Sacad A.K.R. wuxuu yiri: "Nabigu S.C.W. wuxuu
yiri: "Waxaa jira Jannada dhexdeeda irid la yiraahdo Ar-Rayaan oo keliya ehlu
soonkii ay geli doonaan Maalinta Qiyaame, qof kalena uusan ka gelin; waxaa la
oran doonaa: Meeye ehlu soonkii? Waa soo kici doonaan, cidina ma geli doonto
iyaga maahee. Markii ay galaan, iridkaa waa la xiri doonaa, cid kalena ma geli
doonto iyaga dabadood." W.W. Bukhaari iyo Muslim
(5) SOONKA & QUR’AANKUBA QIYAAMAHA WAY SHAFEECAYAA:
Nabigu S.C.W. wuxuu yiri: "Soonka iyo Qur’aankuba addoonka ayey u
shafeecayaan maalinta Qiyaame. Soonku wuxuu oran doonaa: Rabbiyow! Waxaan ka
reebay cuntadii (iyo cabbidii) iyo waxyaalihii ay naftu jeclayd ee (Rabbiyow)
shafeecadeyda u aqbal. Qu’aankiina wuxuu oran doonaa: Rabbiyow! Waxaan ka reebay
hurdo uu habeenkii jiifto ee (Rabbiyow) shafeecadeyda u aqbal. Wuxuu yiri:
Markaasaa shafeecadooda la aqbalaa." W.W. Axmed.
(6) SOONKU WUXUU KAFAARO U YAHAY DEMBIYADA QAAR: Soonka
waxaa lugu dhaafaa dembiyada yar yar sida ku cad xadiiskan:
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
"Shanta salaadood (oo si rigle iyo joogto ah jamaacad ahaan masjidka loogu
tukado) waxay tiraan dambiyada yar yar, haddii dambiyada kabaa’irta (halista) ah
(sida shirkiga, sixirka, dilka gardarada ah, dhilleysiga, ribada, dhilleysi ku
xamashada dumarka dhowrsoon, u dhabar jeedinta cadowga maalinta dagaal dar Alle
ah iwm.) la iska jiro markaa waa loo dhaafaa dambiyada yaryar inta u dhexeysa
laba Jimco iyo laba Ramadaan." W.W. Muslim.
(7) SOONKA DEMBIYADII HOREY KAAGA DHACAY AYAA LUGU DHAAFAA:
fadliga soonka waxaa kamid ah in dhamaan dembiyadii yar-yaraa ee horey uga
dhacay qofka muslimka ah.
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
"Qofkii u sooma bisha Ramadaan iimaan qab iyo ajar dalab, waxaa laga dhaafi
doonaa dembiyadii horey uga dhacay (aan kabaa’irta ahayn)". Bukhaari iyo
Muslim.
(8) IRDAHA JANNADA OO LA FURO - IRDAHA NAARTA OO LA XIRO -
SHAYDAAMMADA OO LA KATIINADEEYO: Fadliga weyn ee bisha Ramadaan u gaarka ah
waxaa ka mid ah, in irdaha Jannada oo dhan la furo, oo irdaha naartana la xiro,
iyo in shayaadiintii ummadda dhibi jirtay la xir-xirayo.
Abuu Hureyrah A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
"Markii ay bisha Ramadaan soo gasho irdaha Jannada waa la furaa, irdaha
naartana waa la xiraa, Shaydaamadana waa la xiraa (la silsiladeeya)".
Bukhaari iyo Muslim.
F.G. Bisha ramadaan marka ay bilato waxaad arkeysaa dad
badan oo towbad keenaya oo diyaar u ah in ay in ay Rabbigood u noqdaan. Dad
badana waxaa yaraanaya macaasidii iyo xummaantii ay sameyn jireen. Waxaa la is
weydiin karaa dad badan oo wali macaasi iyo xummaan sameynaya ayaa laga yaabaa
in la arko, hadaba sidee baa taas lugu fasirayaa? Dadku waa laba nooc: dad
sheydaan baa daba taagnaa oo fasahaadinayey dadna iskood bey u fasahaadsan
yihiin (u khariban yihiin). Dadka iskood u khariban (fasahaadsan) xataa haddii
sheydaanku uusan raad weyn ku reeban waxaad arkeysaa ayagoo xummaan iyo dembi
dhex dabaalanaya!
FADLIGA BISHA RAMADDAAN
Fadliga bisha ramadaan maaha wax la soo koobi karo: Ilaahay
S.W. ayaa u gartay bisha Ramadaan in ay toqoto bishii Quraanka Karrimka ah lugu
soo dejiyay dhexdeeda.
Allaah S.W. wuxuu yiri:
"Bisha Ramadaan oo dhexdeeda la soo
dejiyay Qur’aanka, isagoo hanuun u ah dadka iyo xujooyin cad oo hanuunka ah, iyo
kala saarid (xaqa iyo baadilka)...."
Al Baqara aayadda 185.
Allaah S.W. wuxuu yiri: "Xaqiiqdii, waxaan soo dejinney
Qur’aanka Habeenka Qadarka". Al-Qadri aayadda 1aad
Allaah S.W. wuxuu yiri: "Xaqiiqdii, waxaan soo dejinney
Qur’aanka Habeen barakeysan (Habeenka Qadarka)" Ad-Dukhaan aayadda
3aad
Fadliga iyo dheeraadka bisha Ramadaan waxaa ka mid ah in
habeenadeeda ay ka mid tahay habeen la yiraahdo LAYLATUL QADRI oo ka
kheyr badan kun (1000) bilood. Habeenkaas wuxuu ka mid yahay habeenada
Ramadaanka. Waxaa loogu reja weyn yahay in habeenkaas uu ku jiro tobanka ugu
dambeysa gaar ahaan waxaa loogu sii reja weyn yahay habeenada kisiga ah (21,
23, 25, 27, 29), waxaa suura gal ah in uu helo habeenkaas qofka bisha
Ramadaan oo dhan ku dadaala cibaadada, baryada Ilaahey, salaada, dambi dhaaf
dalabka, taraawiixda iyo tahajudka.
Abuu Hureyra A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. wuxuu yiri:
"Qofkii u kaca inuu tukado salaad taraawiix bisha Ramadaan, Iimaan qab iyo
ajar dalab dartood, waa loo dhaafaa wixii dembiyo (yar yar ah) oo horey uga
dhacay". Bukhaari iyo Muslim
WAXYAABAHA SOONKA BURIYA (JEBIYA) INTA SUGAN OO LA ISKU
RAACSANYAHAY
Qof kasta oo muslim ah waxaa waajib ku ah in uu ogaado
WAXYAABAHA SOONKA BURIYA si uu isaga ilaaliyo. Waxyaabaha Soonka buriya waa
kuwan:
(1) IN LALA YIMAADO QOWL AMA FAL GAALNIMO AH ~
(murtadnimo) Alle baynu ka magan galnaye. Qofkii Islaamka ka baxa waxaa buraya
oo baaba’aya dhamaan camladiisii uu horay u sameeyay iyo camalka uu markaas ku
dhex jiray, waxaana u daliil ah Qowlkii Ilaahey S.W. "Oo dhabtii waxaa
luguu waxyooday adiga (Muxammadow S.C.W.) Sidii loogu waxyooday kuwii (Rusushii
Alle) ee kaa horreeyayba; haddii aad u shariig yeesho (yacni la wadaajiso) cid
kale cibaadada Alle (markaa) hubaashii (dhammaan) camalladaadu waxay ahaan
doonaan waxaan waxba ku ool, oo waxaad kamid ahaan doontaa
khasaarayaasha" Az-Zumar 65.
(2) JIMAAC ~ GALMOODKA: Ninka sooman haddii uu u
galmoodo afadiisa si bareer ah (si bareer ah micnaheedu waxaa weeye isaga
oo aan hilmaansaneyn, ama si kama’ ah aan u sameyn, ama aan lugu qasbin)
soonkiisu waa burrayaa. Qofkii soonkiisu ku burro galmo waxaa korkiisa ah qaleyn
iyo kafaaro wada jira, waxaana u daliil ah:
Abuu Hureyra A.K.R. wuxuu yiri: Nin baa u yimid Nebiga S.C.W.
(Ninkaas waa Salma bin Sakhar Al-Bayaadi) oo yiri: Waan hoogay Rasuul Alloow!
Wuxuu yiri: Maxaa ku hoojiyey? Wuxuu yiri: Waxaan la galmooday afadeyda
iyadoo maalin Ramadaan ah. Wuxuu markaas weydiiyey: Ma heli kartaa waxaad
addoon ku xorayso? Wuxuu yiri: Maya; wuxuu yiri: Haddaas ma soomi kartaa
laba bilood oo xiriir ah? Wuxuu yiri: Maya; Wuxuu yiri: Marka ma quudin
kartaa lixdan (60) miskiin? Wuxuu yiri: Maya; markaasuu fariistay! Markaasaa
Nabiga S.C.W. waxaa loo keenay dambiil (ay ku jirto soddon madaal oo) timir ah,
oo yiri: Sadaqeyso, ninkii wuxuu yiri! Oo ma waxaa weeye inaan siiyo cid
naga saboolsan? (Madiina) labadeeda shiil madow dhexdooda qoys iga baahi badani
ma deggana, markaasuu Nabigu S.C.W. muusooday oo miciyihiisiina muuqdeen.
Dabadeedna yiri: "Orod oo reerkaaga u gee".W.W. As-Sabca (Todobadii)
warintana waa tii Muslim.
Qofka sooman haddii uu u galmoodo afadiisa waxaa ku waajib ah
afar (4) arrimood:
In uu san waxba cunin ama cabbin maalinta inta ka hartay
(af-haysasho).
(2) In uu Ilaahey u towbad keeno maxaa yeelay wuxuu galay dembi
aad u weyn.
(3) In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.
(4) In uu kafaaro bixiyo: KAFAARADUNA waa in uu addoon
xoreeyo, haduusan heleyn in uu 2 bilood oo isku xigta soomo, hadduu awoodi
waayana in uu 60 miskiin quudiyo (intaas oo dhan haddii uu awoodi waayo oo uu
sidaas ku dhinto kafaaradii waa ka dheceysaa).
(3) CUNID ama CABBID BAREER AH (oo u kas
loo sameeyay ~ u qasday ): Waxaa u daliil ah Qowlkii Ilaahey C.W.
"....Cuna oo cabba ilaa liilanka (dunta) cad (iftiinka fajarka salaada
subax) idinkaga caddaado liilanka madow (mugdiga habeenka), dabadeedna kaamila
soonka ilaa gabbal dhaca......) Al-Baqarah 187.
Aayadaan waxay caddeyneysaa in cunnida iyo cabbidda ay soonka jebiyaan, waxaana
arrintaan lugu gaar yeelay qofka u sameeya si bareer ah (ula kac). Qofku haddii
uu wax cunno ama cabbo isaga (ama ayada) oo hilmaansan ama uu si kama’ ah u
sameeyay, ama lugu qasbay soonkiisu waa u jiraa oo kama burayo. Waxaana u daliil
ah Xadiiska soo socda:
Abuu Hureyra A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. waxaa uu yiri:
"Qofkii is ilaawa isagoo soomman oo wax cuna ama cabba waa in uu
dhameystaa soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle siiyay".
(Macnaha risiq Ilaahey siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama ku
cabbay). (Muttafaqun Caleyhi - Laysku raac).
Sidoo kale Nabigu wuxuu yiri: "Illaahey waa ka cafiyay
ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama hilmaan u sameeyeen ama lugu
qasbay"
F.G. Qof muslim ah haddii uu arko qof sooman oo wax
cunaya waa in uu baraarujiyaa oo xusuusiyaa in uu sooman yahay. Arrintaasna
waxay ka mid tahay "wanaaga (macruuf), sama falka iyo Alle ka cabsiga oo la is
faro iyo Munkarka oo la iska reebo.
Qofka haddii uu si kas ah wax u cuno ama wax u cabbo waxaa ku
waajib ah saddex (3) arrimood:
(1) In uu soomo maalinta inta ka hartay (imsaak ~
af-haysto).
(2) In uu Ilaahey u towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn
oo khatar ayuu galay.
(3) In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.
(4) IS MATAJINTA: Qofka sooman haddii uu matag iskii
isaga keeno (yacni farta ama wax kale afka iska geliya, ama uu ursoodo wax uu ku
matagi jiray) soonkiisu waa burayaa. waxaana u daliil ah:
Abuu Hureyra wuxuu yiri: Rasuulkii Alle S.C.W. wuxuu
yiri: "Qofkii uu soo dhaafo matag (isagoo sooman) qalle laguma laha,
qofkii is matajiyaase qalle baa korkiisa ah" W.W. Al-Khamsa.
Qofka haddii uu si kas ah isu-matajiyo waxaa ku waajib ah
saddex (3) arrimood:
(1) In uu soomo maalinta inta ka hartay (imsaak ~
af-haysto).
(2) In uu Ilaahey u towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn
oo khatar ayuu galay.
(3) In uu qaleeyo maalintaas bedelkeeda.
(5) DHIIGGA CAADADA IYO UMMUSHA (DHALMADA): Haweenta
sooman haddii ay caadadii hesho soonkeedii waa burrayaa, xataa haddii ay
maalintii ka dhiman yihiin daqiiqado yar, waa in ay afurtaa oo dib kasoo
qaleysaa maalintii (ama maamihii) ka tegay. Haweenka caadada qaba waxaa ka
xaaraan ah in ay soomaan, haddii haweeney aan daahir ahayn (oo caadadii qabta)
ay soonto soonkeedu ma ansaxayo, dhiiga dhalmadana waa la mid. Laakiin haddii ay
isku aragto calaamadihii ay ku tiqiin in uu yimaado dhiigga caadada laakiin
dhiiggii uusan farjigeeda kasoo bixin, soonkeedu waa saxiix waayoo dhiiggu inta
uu caloosha ku jiro xukun malaha, marka uu banaanka u soo boxo oo ay isku aragto
ayaa la xukumayaa.
(6) NIYADDA OO LUGU BURRIYO: Qofka sooman haddii uu
qalbiga ka niyeysto in uu soonka furro, soonkiisu waa burayaa, waayoo niyaddu
waa saldhiga camalka qofka Muslimka ah, waana miisaanka camalka lugu
qiyaaso.
Waxaa laga wariyey Amiirkii Mu’miniinta Cumar ibn Al-khaddaab
A.K.R. inuu yiri waxaan maqlay Nabiga (S.C.W.) oo leh: "Camalka waxaa
saldhig u ah niyadda, qof kastaana wuxuu helaa niyaddiisa......."
(7) CIRBADAHA NAFAQO SIDEENKA AH ~ BIYAHA NACFIGA LEH
(Faleebo iwm.) Qofka sooman haddii uu si bareer ah u isticmaalo cirbadaha
nafaqada ee xiddidka laga qaato, cirbadahaas oo booxin kara kaalintii cunnidda
ama cabidda, oo qofka ka bi’iya gaajada (baahida) ama oonka, soonkiisu waa
burrayaa. Qaybaha kale ee cirbadaha-daawada oo aan lahayn nafaqo baahida
baabi’isa soonka ma jebiyaan.
(8) INAY IBTA BIYO KAGA YIMAADAAN SI IKHTIYAARKAAGA AH:
Soonku waa ku buraa haddii qofku manidiisa ku soo saaro taabasho, dhunkasho
ama gacan (iyo wixii la mid ah). Laakiin haddii ay manidu iskeed u soo baxdo oo
qofku uusan sabab u ahayn soo bixideeda, ama isaga oo hurda ay kasoo baxdo wax
dhibaato ah malaha soonkiisuna waa saxiix.
Caa’sha A.K.R. waxay tiri: Rauulkii Alle S.C.W. wuxuu i
dhunkan jiray isagoo soomman, wuxuuna laabta i saari jiray isagoo sooman,
laakiin wuxuu ahaa midka keliya ee idinku jira ee u hanan og (ka adag) naftiisa
(yacni iska qaban kara inuu u hunguriyoodo galmo). Laysku Raac ~ Muttafaqun
Caleyhi.
F.G. Qofka sooman waxaa la doonayaa inuusan ku xeyl
dheeraan luqluqashada ama san daarsiga marka uu weeseysanayo waayoo waxaa laga
yaabaa in ay biyo ku cararaan.
Laqiid bin Sabira A.K.R. wuxuu yiri: Rasuulkii Alle S.C.W.
wuxuu yiri: "Weeseyso weeso dhan oo kaamil ah, oo is dhexgeli farad, aadna u
sandaarso haddii aadan soomaneyn". W.W. Al Arbaca ~ Afartii
Qofka sooman waa in uu iska ilaaliyaa beenta, xanta isku
diridda dadka, dhaqanka xun iwm. Culimada qaar, waxa ay qabaan in ay beenta,
xanta, isku diridda, dhaqanka xun iwm. ay soonka jebiyaan. Culimada qaarna waxaa
ay qabaan in ayan soonka jebin balse ay ajarka soonka nuqsaamiyaan. Si kastaba
ha ahaatee, qof kasta oo muslim ah waa in uu ku sifoobo dhaqan wanaagsan iyo
muslinnimo khaalis ah, si soonkiisu u noqdo mid miro dhal ah. WABILLAAHI
TOWFIIQ.
WAXYAABAHA AAN SOONKA BURIN
Waxaa jira waxyaabo badan oo aan soonka jebin balse dad badan
oo aan cilmi u laheyn ay rumeysan yihiin in ay soonka jebeyaan; waxyaabaas aan
soonka burrin waxaa ka mid ah:
(1) Dhamaan WAXYAABAHA SOONKA BURRIYA (JEBIYA) oo aan
kor ku soo xusnay haddii ay dhacaan ama la sameeyo ayadoo la hilmaansanyahay
(NISYAAN) ama gef ku dhacay (KHADA’), ama jaahilnimo u geysay (JAHLI) ama lugu
qasbay (IKRAAH) soonka waxba uma dhimayaan.
Abuu Hureyra A.K.R. wuxuu yiri: Nabigu S.C.W. waxaa uu yiri:
"Qofkii is ilaawa isagoo soomman oo wax cuna ama cabba waa in uu
dhameystaa soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle siiyay".
(Macnaha risiq Ilaahey siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama ku
cabbay). (Muttafaqun Caleyhi - Laysku raac).
Sidoo kale Nabigu wuxuu yiri: "Illaahey waa ka cafiyay
ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama hilmaan u sameeyeen ama lugu
qasbay"
(2) Qofka haddii uu isku janaabo ama isaga iyo
haweeneydiisu ay wada cayaaraan habeenka Ramadaanka ee uu waagu ku baryo
iyagoon weli qabeysan soonkoodu waa u jiraa (yacni maalintaas waa soomi karaan
haddii ay habeenimaddii niyeysteen in ay soomayaan maalintaas). Waxaa daran in
ay wax sameeyaan (galmo) kadib markuu waagu baryo.
Caa’isha A.K.R. iyo Ummu Salama A.K.R. waxay yiraahdeen: Mar
kastoo Nabigu S.C.W. waagu u beryo isagoo aan daahir ahayn (yacni la galmoodo
xaas ka mida xaasaskiisa iyadoo ayan aheyn riyo habeenkii ku biyo bax) waxuu
S.C.W. la imaan jiray qubeys oo soomi jirey. Bukhaari iyo Muslim
SIDOO KALE
Caa’isha A.K.R.waxay tiri: "haddii Nabigu S.C.W. waagu u
beryo isagoo la galmooday Xaas ka mid ah xaasaskiisa, wuu qubeysan jiray sida
caadiga ah". Bukhaari iyo Muslim
(3) Dadka qaarkood waxay ka cabsadaan in ay subkadaan
ama ay kareem is mariyaan, ama in ay barafuunka la isku buufiyo ama bakhuurka la
is mariyo ama fooxa la shito ay isticmaalaan. Waxaas oo dhan soonka ma jebiyaan.
(4) Qofka haddii sankiisu dhiig ka yimaado (san-goror)
ama uu ilig iska rido ee sidaas dhiig uga yimaado, wax dhibaato ah malah
soonkiisuna waa saxiix waxaase laga rabaa in uu san liqin ee iska tufo.
(5) Toobinka - Toobinka markii hore wuxuu kamid ahaa
waxyaabaha soonka burriya laakiin dib ayaa laga nasakhay. Nabiguna S.C.W. waxuu
is toobay isagoo sooman. Sidoo kale toobinka waxaa la mid ah oo aan soonka burin
dhiiga yar oo miikariskoobka lugu eego oo sheybaaradu ka qaadaan dadka.
Anas A.K.R. wuxuu yiri: Markii u horeysay oo toobidda qofka
soomman loo diiday waxay ahayd markii uu Jacfar bin Abii Daalib is toobay isagoo
sooman, oo Nabigu S.C.W. soo maray oo yiri: "Labadaaniba waxay buriyeen
soonkoodii." Wixii markaas ka dambeeyayna Nabigu S.C.W. wuu u fasaxay
inuu is toobo qof sooman, Anasna wuxuu is toobi jiray isagoo sooman. W.W.
Ad-Daaraqudni oo sheegay inuu yahay Qawi. Xadiiskuna waa saxiix.
(6) Xuqna ~ suufka daawada leh ama sumboosto farjiga ama
dabada la iska geliyo.
(7) Taqdiir ~ goojo dhegaha ama sanka lugu dhibciyo.
(8) Indha kuusha indhaha la marsado.
(9) tisxi duulaya, boor, barafka cirka ka da’a oo
dhuunta ku carara (gala).
(10) Cunto dhadhamin, waxaase shardi ah in aan cuntada
la liqin, ama aysan gaarin "xarafka X meesha uu kasoo boxo".
(11) cadayashada ~ rumeysashada iyo luqluqashada.
(12) biyo is marmarin (isku qaboojin) ama maro la
qooyay oo la is mar mariyo.
(13) In dhegaha la dhukaydo ama ciddiyaha la iska
jaro, ama ilkaha oo la iska bix-bixiyo.
LASOCO QAYBTA Qaybta 2-aad.
Abdulfatah Mohammed Abdulle
Ottawa, Ont. Canada
abdulfatah@yahoo.com
LIFAAQ # 1
TIIRARKA ISLAAMKA
uu ku dhisan yahay waa shan (5), taasoo
mid kamid ah haddii uu qofku ka tago aysan muslinimadiisu sax ahayn. Xadiis uu
wariyey ibnu Cumar A.K.R. Wuxuu yiri: "Islaamka waxa uu ku dhisan yahay shan:
Shahaadada oo ah in la qiro in uu Ilaahay mooyee ilaah kale uusan jirin, Nabi
Muxammadna (S.C.W.) uu yahay addoonkiisa iyo Rasuulkiisa; in Salaadda la oogo,
in Sakada la bixiyo, in la soomo, iyo in Xajka la tago".
(1) SHAHAADADU WAA: in la ictiqaadiyaa carrabkana laga
sheegaa. Shahaadadu waa aasaaska ansixitaanka acmaasha oo dhan, taasoo ah in
lagu socdo jidkii uu Ilaahey na faray, innagoo ay naga tahay ikhlaas (run), lana
raaco sunnadii Nabiga (s.c.w.) MIRAHA SHAHAADAD: Qalbiga oo nadiif noqda,
nafta oo ka xurowda addoonsiga aadamiga iyo raacidda qof aan rasuul Ilaahay
ahayn. Marka diinta Islaamka la gelayo waa in si ikhtiyaari ah loo qiro
ASHAHAADADA - "inaan ilaah jirin xaq lugu caabudo Allaha awooda sare leh
ma ahee, iyo in Nebi Muxammadna Rasuulkii Alle yahay".
SALAADDA OO LA OOGO WAA: Ilaahey oo lagu caabudayo ficilka
salaadda, iyadoo si toos ah Rabbi loogu tukanayo iyo iyadoo la ilaalinayo
waqtiga salaadda. Salaadu waa tiirka 2-aad ee Islaamku ku taagan yahay, qofkii
ka tagaana waa qof Alle ku kufriyey. MIRAHA SALAADDA: Xabadka oo furma
iyo ka dheeraashada dambiyada waaweyn iyo kuwa yar yarba.
SAKADU WAA: Ilaahay oo lugu caabudo bixinta maalka ku
waajibay qofka. Sakada waxaa laga rabaa in uu bixiyo qofka leh xoolo ay ka
waajibtay. MIRAHA SAKADA waa oo daahir ka noqota akhlaaqda xun oo ay ka mid
tahay bakhiilnimada iyo iyadoo la daboolay baahida Muslimiin baahan.
SOONKA BISHA RAMADAAN WAA: Ilaahay oo lugu caabudo ayadoo
laga af-qabsado wixii soonka jebinaya oo laga reebtoomo galmada u dhexeysa ragga
iyo haweenka, laga bilaabo waaberiga ilaa qorraxdu ka dhacdo. MIRAHA
SOONKA: Nafta oo la baro in laga reebo waxa ay u baahan tahay, iyadoo
Ilaahay dartiis loo sameynayo. Inaad soontid bisha Ramadaan, oo laga reebtoomo
cuntada, cabidda iyo galmada u dhexeysa ragga iyo haweenka, laga bilaabo
waaberiga ilaa qorraxdu ka dhacdo.
XAJKU WAA: Ilaahay oo lagu caabudo aadidda xajka, iyadoo la
nooleynayo calaamadaha Islaamka. MIRAHA XAJKA: Nafta oo lagu tarbiyeeyo
in la bixiyo maal iyo iyadoo qofkii guriga Ilaahay uu u qasdo in uu soo
siyaarto, sidaas darteed ayuu xajku u noqday nooc kamid ah jihaadka. Inaad u
xajidid Baydka Alle ee Makka ku yaalla waxaana laga rabaa tiirkaan qofka awoodda
u leh. Tiir kasta oo ka mid ah shanta tiir ee kor ku xusan, wuxuu ku fadhiyaa
saldhig weyn oo leh xididdo furuuc badan, haddaad si faahfaahsan u rabto waxaad
ka heli kartaa kutubta fiqiga.
LIFAAQ # 2
Arkaanta (Tiirarka) Iimaanka:
Tiirarka IIMAANKU waa camal
qalbiga ku xiran qofka iyo Ilaahey un baana og in uu run sheegay iyo in kale,
mana laha furuuc badan oo muuqaneysa sida tiirarka Islaamka. Tiirarka IIMAANKU
waa lix (6) waxayna kala yihiin sidan:
(1) Inaad rumeyso, oo si dhab ah u ictiqaadiso jirista iyo
midnimada Allaah S.W.
(2) Inaad rumeyso jirista malaa’ikta oo ah khalqi Ilaahey ka
uumay nuur oo innaga duwan.
(3) Inaad rumeyso in Ilaahay kutub hanuun iyo iftiin gudcurka
nolosha looga baxo ah soo dejiyey ee uu u dambeeyay luguna khatimay kitaabka
Qur’aanka Kariimka ah.
(4) Inaad rumeysid in Ilaahay rusul soo diray, ee uu u dambeeyey
laguna khatimay Nebigeennii suubanaa Muxammad (S.C.W.).
(5) Inaad rumeysid maalinta xisaabta, oo ah inay jirto, maalin la
xisaabi doono dadka iyo jinka waxa ay faleen, dhimashada kaddib la soo saari
doono lagana abaal marin doono waxay geysteen samaan iyo xumaan.
(6) Inaad rumeysid dhacdooyinka ka dhacaya dunida iney yihiin wax
Ilaahey qaddaray shar iyo kheyrba.
Walaalayaal ka faa'iideysta qoraalkaan qiimaha leh, asxaabtiina iyo ehelkiina u gudbiya. Hana u dayma la'aanina qoraalada kale ee kusaabsan Soonka. Insha Allah.